BAKARNO DOBA

BAKARNO DOBA

(3500. – 1800. pr.n.e.)

Bakarno doba, eneolit, halkolit (grč. khalkos = bakar + lithos = kamen) ili kuprolit javlja se kao uvodni stepen razvoja naprednijih kultura metala. Izniklo je iz krila neolitske kulture i označava “početak kraja” dominacije kamena u razvoju kulture i tehnologije u proizvodnji oruđa i ostalih potrepština. Bakar se relativno često proizvodio i u neolitu (jer se mogao naći i u elementarnom stanju), ali je zbog svoje mehkoće bio nepodesan za proizvodnju čvrstijih predmeta.

Procjenjuje se da je bakarno doba u razvoju kulture trajalo između oko 3500. – 2000. godine p.n.e. zbog paralelne upotrebe bronze i kamena. Njegovo širenje u Evropi se veže uz početak nastanka indoevropskih plemenskih zajednica na područjima oko Crnog mora, na Balkanu i Bliskom Istoku. Obilježeno je intenziviranjem razvoja stočarstva, koje je imalo prednost nad ratarstvom, lovom i ribolovom, što je dovelo do snažnijeg povezivanja plemenske zajednice. Praćeno je razvojem bakrene tehnologije, patrijarhalne strukture društva i prodiranjem indoevropskih grupa sa Istoka.

Na osnovu arheoloških nalaza postoje naznake da je eneolitska kultura, odnosno kultura bakarnog doba i na teritoriji današnje BiH bila široko rasprostranjena i bogato zastupljena. U mnogim dijelovima postojali su ili u talasima pristizali izdanci eneolitskih kultura, kao što su: Butmirska kultura, Badenska kultura, Kostolačka kultura, Vučedolska kultura, i druge.

– Badenska kultura –

Badenska kultura je eneolitska kultura koja je od 3600. do 2800. godine pr.n.e, bila rasprostranjena u srednjoj i jugoistočnoj Evropi. Smatra se dijelom jednog mnogo većeg arheološkog kompleksa koji uključuje kulture na ušću Dunava (Ezero kultura-Černavoda III) i Troade). U kurganskoj hipotezi Marije Gimbutas, badenska kultura se smatra indoevropeiziranom. Njeni materijalni ostaci najčešći su u Moravskoj, Mađarskoj, Slovačkoj i istočnoj Austriji, i djelimično u Njemačkoj i Švicarskoj, sjevernoj Hrvatskoj i sjevernoj Srbiji, kao i u Bosni.

– Kostolačka kultura –

Kostolačka kultura je eneolitska kultura u vremenu od 3300. do 2800. godine pr.n.e, a nazvana je prema eponimnom lokalitetu Kostolac u Srbiji. Kao zasebna kulturna pojava definirana je 1943. godine i datirana u bakarno doba iza Badenske kulture.

U prvim ispitivanjima koja su počela 1943. god. na lokalitetima: Kostolac, Gomolava, Vinča, Pivnica kod Odžaka, Vučedol i Sarvaš utvrđeno je postojanje kulture u prvoj fazi na prostoru istočne Slavonije, Srijema, sjeverne Bosne, srednje Srbije i Pomoravlja, a zatim se proširila na područje Karpatske kotline, srednjeg Balkana i rumunskog Podunavlja, odnosno na današnji prostor istočne Hrvatske, srednje i istočne Srbije, srednje Bosne, Rumunije, Mađarske i dijelove Slovačke. Porijeklom kostolačke kulture bavili su se mnogi autori, a većina ih se slaže oko toga da je nastala djelovanjem badenske kulture na autohtonu neolitsku osnovu na prostoru istočne Slavonije i Srijema te da je samostalno egzistirala do formiranja vučedolske kulture kojoj je poslužila kao temelj za razvoj ornamentalnog stila.

– Vučedolska kultura –

Vučedolska kultura je nazvana je po lokalitetu Vučedol (5 km istočno od Vukovara), gdje je otkriveno veliko naselje. Još se naziva i slavonska kultura i Zok-kultura (prema nalazištu Zok u Mađarskoj).

Nosioci vučedolske kulture prodrli su i u Bosnu dolinom Vrbasa. Brojna su nalazišta, prvenstveno u dolini rijeke Sane. Na području današnje Hercegovine otkriveno je do četrnaest eneolitskih lokaliteta, a naročito važni jesu Varvara na vrelu Rame, te Ravlića pećina. Na osnovu arheoloških nalaza sa ovih lokaliteta utvrđena je genetska povezanost sa vučedolskom kulturom, ali se može govoriti i o podtipovima Vučedolske kulture u Bosni i Hercegovini.

Naselja vučedolske kulture se nalaze uglavnom na uzvisinama, obično uz rijeke (Vučedol, Vinkovci) i močvarno područje. Oblik vučedolske kuće je pravougaoni s predvorjem i središnjim ognjištem, napravljena s drvenim stubovima, pleterom i premazom od gline (Vučedol). Izrada oružja i oruđa bila je od kamena i kostiju, a već je bilo poznato i lijevanje bakrenih predmeta, kao što su kalup i sjekirica iz Vučedola.

– Cetinska kultura –

Ova kultura je i (eneolitska) bakarnodobna i bronzanodobna kultura, rasprostranjena u današnjoj Dalmaciji, Hercegovini i južnoj Bosni.

Javlja se početkom ranog bronzanog doba na supstratu stvorenom od nosioca kojem pripada stanovništvo Hvarsko-lisičićke kulture i doseljenici jadranske varijante Vučedolske kulture, koje je bilo djelomično indoevropeizirano. Po periodizaciji dijeli se u tri faze:

Prva faza je prelaz iz bakarnog u mlađe bronzano doba
Druga faza je u okviru ranog bronzanog doba (Br. A-1 i A-2 srednjoevropske šeme
Treća faza je prelaz iz ranog u srednje bronzano doba (A-2/B-1) –sveukupno od 2200 – 1500. god. pr.n.e.

U BiH nema širih područja Cetinske kulture. Njena nalazišta rasijana su na većem broju manjih lokaliteta, često na istom mjestu gdje su nalazišta Posuške kulture: gradina Krstina kod Posušja, Ravlića pećina u Tihaljini (Ljubuški), Orah kod Bileće, Ljubomir kod Trebinja, Gradac u Kotorcu, i primjerice neki tumuli na Glasincu (Vrlažje, Rusanovići).