RANI SREDNJI VIJEK

RANI SREDNJI VIJEK (V – XI vijek)

– V VIJEK –

– Pad Zapadnog Rimskog Carstva i dolazak Ostrogota –

Provincija Dalmacija, nalazila se unutar Zapadnog Rimskog Carstva. Krajem petog vijeka istočnorimski car Zenon (Flavius Zeno Augustus) i dalje je priznavao Julija Nepota (Iulius Nepotus) kao vladara Zapadnog Rimskog Carstva.

Ostrogotski knez Odovakar (Flavius Odovacar), koji je prethodno porazio posljednjeg uzurpatora na prijestolu Zapadnog Rimskog Carstva – Romula Augustula (Romulus Augustus) 476. godine, poslao je izaslanstvo u Konstantinopolis spomenutom caru Zenonu i poručio mu, da je jedan vladar dovoljan za oba carstva. Vlast Zapadnog Rimskog Carstva je i konačno u cijelosti prestala postojati kad je Julije Nepot ubijen 480. godine u Dioklecijanovoj palači kao posljednji zakoniti car ovog Carstva.

Praktičan dolazak Ostrogota na područja rimske provincije Dalmacije, a time i na područje gornjeg toka Neretve, gdje su živjeli već odavno romanizirani potomci Ilira uslijedio je najvjerovatnije nakon ubistva Odoakara u Italiji (493).

O trajanju ostrogotske vlasti na području rimske provincije Dalmacije postoje dva oprečna mišljenja. Većina istraživača se slaže (na osnovi Prokopijevih vijesti) da je u toku Gotskog rata, napuštanjem Burnuma (537. godine) prestala vlast Ostrogota nad cijelom ovom provincijom.

– VI I VII VIJEK –

– Bizant i Avari –

Nakon poraza Ostrogota, vlast nad provincijom Dalmacijom preuzima Istočno Rimsko Carstvo, odnosno Bizant na čelu sa carom Justinijanom, a ubrzo potom, Avari 558. sklapaju ugovor sa Bizantom, dolazeći na prostor današnjih Karpata.

Godine 567. Avari sklapaju savez sa Langobardima i ruše Gepidsko kraljevstvo (šire područje oko današnje Vojvodine), a Avari od tada drže cijelu Panonsku niziju, i njihova država postaje poznata kao Avarski kaganat.

Osvajanjem Sirmiuma (današnja Sremska Mitrovica) 582. godine Avari osvajaju i najvažniji branik za prelazak Save. Padom Sirmiuma stvorena je prva rupa na bedemu Bizanta, a padom cara Maurikija 602. godine napuštena je i njegova ofanzivna politika prema Avarima i Slavenima. Ovi događaji ubrzali su i kretanje Slavena na jug, koji su prema izvorima već ranije zabilježeni u Panoniji i na lijevoj obali Dunava.

Sve do 626. godine, Avarski kaganat, se širi po cijelom Balkanskom poluostrvu, a uz njega dublje u unutrašnjost, južnije od Panonije prodiru i Slaveni. Nakon neuspješnog opsjedanja Konstantinopolisa, Avari se povlače i time se završava ofanzivna faza u njihovoj historiji (propast Prvog avarskog kaganata). Bili su prisiljeni da se povuku na područje sjeverno od Save i Dunava. Potiskivanjem Avara u Panoniju, Balkansko poluostrvo se nominalno vratilo u sastav Bizanta koji nije imao snage da uspostavi svoju čvrstu vlast.

– Bizant i Slaveni –

Uporedo sa avarskim prodorom, Slaveni su više puta pustošili Trakiju, a 540. godine su se prvi put približili zidinama Carigrada i zauzeli njegovo predgrađe. Da bi zaštitio dunavsku granicu, car Justinijan je obnovio stara utvrđenja na obalama rijeka i podigao mnoga nova. Međutim, to nije moglo da zadrži navalu Slavena. Justinijan je pokušao da Slavene postavi u položaj federata (saveznika), dajući im teritorije blizu Dunava za naseljavanje. Zauzvrat su Slaveni morali da brane granicu carstva. Međutim, ubrzo nakon toga, Slaveni su 548. izvršili razoran pohod na Iliriju, dopirući do Epidamnosa (današnji Drač) na Jadranskom moru. U narednom periodu, sve do kraja VI vijeka, Slaveni polahko nastavljaju svoj prodor na Balkan.

Slaveni nisu mogli potpuno i ravnomjerno da nasele ovo područje. Pretpostavlja se da su se kretali drevnim rimskim putevima i naselili su se na onim mjestima koja su već bila razvijena i pogodna za život, a do početka druge četvrtine VII vijeka seobe Slavena na Balkan su u osnovi završene.

– VIII VIJEK –

– Sklavinije –

Na teritorijama koje su došle pod vlast Slavena ostale su enklave autohtonog stanovništva. Kako su ulazili dublje na Balkan, Slaveni su dolazili u kontakt sa mjesnim stanovništvom. Najprije su se sretali sa Romejima, podanicima bizantskih careva, a zatim su došli u kontakt sa romaniziranim autohtonim stanovništvom primorskih gradova i dinarskog gorja. Nakon ovoga, formiraju se prve slavenske upravno-teritorijalne zajednice južno od Save, uglavnom se osamostaljuju, jačajući svoju političku individualnost, što je neminovno vodilo oblikovanju i zasebnih autohtonih narodnosnih fenomena.

Najmoćniji slavenski kneževi-župani tokom VIII vijeka uspjeli su, oslanjajući se na svoje družine, da prošire vlast na nekoliko plemena, i tako da ujedine teritoriju koju su zauzimali. Ovi plemenski savezi su već bili mnogo čvršće političke tvorevine od onih koje su privremeno nastale među Slavenima u periodu naseljavanja. Bizantinci su ih nazvali Sklavinije.

Za svo ovo vrijeme, od formiranja sklavinija, pripadnost prostora današnjih Bjelimića, sjeverno od sklavinije Zahumlje, i južno od kotline oko izvora rijeke Bosne (današnje Sarajevo) nije precizno definirana. Moguće je da je granica između sklavinija Zahumlja i Bosne bila ili rijeka Neretva ili vrhovi Visočice, kao prirodne barijere, što prostor današnjih Bjelimića može staviti i u jednu i u drugu sklaviniju, odnosno kneževinu.

– IX VIJEK –

– Sklavinija, Slavensko Kraljevstvo Bosna –

Moramo napomenuti da su historijske i arheološke informacije o bosanskoj sklaviniji odnosno ranosrednjovjekovnoj Bosni vrlo oskudne, međutim možemo izdvojiti nekoliko podataka, koji nam pobliže govore o našoj historiji u ovom periodu.

Početkom IX pa do sredine X vijeka područjem Bosne vrlo organizovano vladaju domaći vladari, dok su u istom periodu zabilježene još dva velika doseljavanja Slavena: jedna selidbena struja dolazila je sa krajnjeg ruskog sjevera i dogodila se tokom trećeg desetljeća IX vijeka, a druga je uslijedila na samom početku X vijeka iz Velike Moravske. U “Ljetopisu popa Dukljanina”, koji je u stvari kompilacija različitih starih hronika u poglavljima 4 do 10, latinske i hrvatske redakcije, koji su nastali na bazi hronike koja je po mišljenju nekih historičara nastala puno ranije, negdje na prostoru Bosne, detaljno su opisane prilike na području Bosne tokom IX i X vijeka. Prostor Bosne se u ovoj hronici naziva uopćeno “Slavenskim kraljevstvom” ili “Sklavinijom”, što nije ništa neuobičajeno jer se taj naziv zadržava za Bosnu dugo vremena, čak i u vremenu kada je ime za zemlju Bosna, doživjelo svoju punu afirmaciju. Od 4. do 10. poglavlja tog ljetopisa navode se opširni podaci o političkim i vjerskim prilikama na području Bosne tokom IX i X vijeka. Po tome ljetopisu, područjem Bosne je početkom IX vijeka vladao vladar po imenu Silimir koji nije bio kršćanin, već paganin. Prilike u kojima je vladao su bile dosta teške, posebno za kršćane koji su u to doba bili progonjeni. Međutim, Silimir je bio dosta tolerantan prema njima. Silimirova vladavina je svakako važna etapa u začecima bosanske države. Zato su u pravu neki stari pisci, kao npr. Ivan Frano Jukić, koji Silimira naziva prvim bosanskim vladarom. (Ivan Frano Jukić, Zemljopis i poviestnica Bosne, Zagreb 1851).

Početkom trećeg desetljeća IX vijeka, Silimira je naslijedio njegov sin Bladin za koga se kaže u Ljetopisu da je vladao na sličan način kao i njegov otac, doslovno “gospodovao redom i putom otca svoga Silimira”. Za vrijeme Bladinove vladavine, koja je trajala od početka do približno krajem trećeg desetljeća IX vijeka, Ljetopis navodi podatke o velikom doseljenju Slavena na područje Bosne koji su se ubrzo pokorili Bladinovoj vlasti. Zanimljivo je da se pri opisu Bladinove vladavine spominje i njegov sin Knez Ratimir kao neka vrsta suvlastodršca.

Ratimir vlada krajem trećeg desetljeća IX vijeka, tačnije do 838. godine. Ljetopis ga prikazuje kao nemilosrdnog zatirača kršćanstva, što je bio veliki zaokret u odnosu na politiku mira i tolerancije koju su provodili njegovi prethodnici Silimir i Bladin. Ratimir se kao vladar “Kraljevstva južno od Save” spominje 838. godine u franačkim spisima, kao i u drugim izvorima. Neki historičari su ga proglasavali “hrvatskim vladarom” bez ikakvog uporišta. Svi raspoloživi historijski izvori govore da je Ratimir bio vladar nezavisnog “Slavenskog Kraljevstva” koje je zauzimalo prostor Bosne, a ne Hrvatske.

O tome čuveni historičar Marko Vego kaže: “Čini mi se da je Hadžijahić na čvršćim temeljima kada je poredio franačke analiste iz 838. godine koji su spomenuli nekog Ratimira čija je regija smještena između Franačke i Bugarske, južno od rijeke Save. To je upravo Bosna. Ovo ga je navelo da zaključi da je vjerovatno Dukljaninov Ratimir istovjetno lice sa ovim Ratimirom u Bosni… Mislim da će nauka ovu posljednju tvrdnju usvojiti i prihvatiti kao činjenicu.” (Oslobođenje od 29. 8. 1972., Muhamed Hadzijahić, “Povijest Bosne u IX i X stoljeću”, Sarajevo, 2004).

Ratimir nije ostavio sina, a u vlasti ga je naslijedio neki njegov srodnik ”jedan od njegova kolina”. Ljetopis ne navodi imena četiri sljedeća vladara, koji su slijedili Ratimira i vladali na području Bosne od 838. do 860. godine nego ih naziva skupno Četiri Nepravedna Kralja, opisujući ih kao izrazito neprijateljskim prema kršćanima. Da su kršćani u ovom periodu na prostoru Bosne zaista napuštali kršćanstvo i vraćali se paganstvu govore i drugi historijski izvori. O tome govori i Teofanov Nastavljač koji govori o odbacivanju kršćanstva i vraćanju paganstvu mnogih u južnoslavenskim zemljama upravo u to doba, u periodu od 820. do 867. godine. (Theophanes Continuatus, 288-289). Jedna od primjera vladavine ova “Četiri Nepravedna Kralja” sastoji se u tome da se za njihovog vremena na području Bosne prekida kontinuitet vladavine prijenosom vlasti sa oca na sina.

Poslije “Četiri Nepravedna Kralja” na vlast 860. godine dolazi Satimir koji je vladao do 877. godine, koji se spominje i pod imenom “Svetimir”. Spominje ga i dubrovački hroničar Resti “Re di Bossina padre di Svetopelek o sia Svetopilo” (J. Resti, Chronica Ragusina,21).

U mnogim srednjovjekovnim dubrovačkim spisima, koji su nastali kasnije, a odnose se na područje Bosne u periodu IX i X vijeka, područje Bosne se izričito naziva bosanskim imenom. Period Satimirove vladavine karakterišu njegovi izrazito prijateljski odnosi sa Dubrovnikom i tolerancija prema kršćanima. Satimir sklapa trgovački ugovor između Bosne i Dubrovnika koji dubrovački hroničar Resti stavlja u 831. godinu. Datiranje tog ugovora, koje navodi Resti, je utvrđeno kao kasniji i netačan podatak. Satimir se obavezao davati Dubrovniku 500 ovnova, 50 volova i 200 tovara žita i osigurati Dubrovčanima potpunu slobodu trgovine u Bosni. Dubrovčani su mu zauzvrat poklonili 14 lakata skrleta i jedan plašt “alla bosnese” (J. Resti, Chronica Ragusina,21). O ovom ugovoru govore i druge, starije hronike, tj. Anonimova i Ragninina, ali ne spominju ime bosanskog vladara.

– X VIJEK –

– Kriza bosanske vlasti –

Satimira je naslijedio njegov sin Budimir koji je vladao od decembra 877. do marta 917. godine. Postoje određene indicije da je Budimir vladao vrlo velikim prostorom, i to prostorom uže Bosne, Podgorja, Neretve i Duklje. Postoji više lokaliteta u Bosni koja nose njegovo ime. Tako npr. u sarajevskom polju postoji naselje “Butmir”, poznatom po predhistorijskom nalazištu (“butmirska kultura”). Zahvaljujući turskim defterima iz 15. vijeka znamo da je se to naselje tada zvalo “Budimir”. Godine 1455. to naselje je zabilježeno kao “Budmir”, a 1485. kao “Budimire” (V. Klaić, Narodni sabor, 8, O selu Butmir vidi: H. Sabanović, Bosansko krajište, 1448-1463).

Nema, dakle, ništa slučajnog u činjenici da se Budimirovo ime javlja upravo na području gdje se nalazila jezgra najstarije bosanske države. (A. Benac, Sarajevo kroz arheološke spomenike).

Budimirova vladavina je bila dosta duga, trajala je punih četrdeset godina i tri mjeseca i karakterizira je tolerantnost prema kršćanima. Za njegove vladavine mnogi stanovnici Bosne prelaze sa paganstva na kršćanstvo, što je predstavljalo veliki zaokret u vjerskim prilikama na prostoru Bosne. Takođe, to podvlači i činjenicu da se kršćanstvo na prostoru Bosne najkasnije proširilo na široke slojeve naroda, te su se zbog toga u Bosni razvile specifične prilike u vidu autonomne Crkve bosanske.

Poslije Budimira na vlast dolazi Svetolik-Stjepan koji je vladao od marta 917. do 932. ili 934. godine. Ragnina se, pripovjedajući o Svetoliku-Stjepanu, oslanja na starije, anonimne anale i spominje samo ime Svetolik, dok Anonim govori samo o “bosanskom kralju Stjepanu”. Obje hronike govore o tome kako je bosanski kralj Stjepan pozvao i svečano primio u Bosni dubrovačkog župnika “Dum Srdja” (“Don Sergio”) i bogato nagradio velikom svotom zlata i srebra i naložio da se u Dubrovniku podigne Crkva Sv. Stjepana, koja je zaista podignuta dvije godine kasnije. Ragnina dopušta mogućnost da je tu crkvu Svetolik-Stjepan samo obnovio, a ne sagradio. Obje hronike opširno pišu i o kraljevoj ženi Margariti, koja je Dubrovnik obdarila srebrom za izradu relikvijara. Potom se pripovijeda o tome kako je kralj sa kraljicom i svojim velikašima posjetio Dubrovnik, gdje je najsvečanije dočekan. Tom prilikom obdario je milostinjom sveštenike i sirotinju sa više od 2.000 dukata (po Ragnini – perpera). Po selima je izgradio crkvice u čast Sv. Stjepana. Kada je oko 934. godine umro kralj Stjepan, Dubrovčani su ga uz najveće počasti ožalili, kao da je bio gospodar Dubrovnika. Svetolik Stjepan nije ostavio potomstvo, a po njegovoj smrti njegova žena Margarita se stalno nastanila u Dubrovniku, gdje se zaredila. Darovala je Dubrovniku 200 libara srebra i podigla crkvicu posvećenu sv. Margareti. Umrla je u Dubrovniku. U njenu čast su Dubrovčanini 1571. godine postavili natpis u kojem se kaže: “Bosanska kraljica Margareta podigla hram djevici Margareti u nekad blaženom vremenu.”

Dubrovački izvori izričito govore da Svetolik-Stjepan nije ostavio nasljednika. Njegovom smrću, oko 934. godine, dolazi dakle do izvjesne krize domaće vlasti u Bosni, koja će potrajati praktično do 1180. godine i bana Kulina, koji napokon uspijeva ponovo uspostaviti nezavisnost Bosne.

Ovo je i period kada je Bosna prvi put u istoriji došla pod vlast jedne strane zemlje – Hrvatske. U Ljetopisu popa Dukljanina se opisuje kako je hrvatski vladar Krešimir opustošio Uskoplje, Luku i Plevu i da je se bosanski ban tom prilikom sklonio u zaštitu kod ugarskog kralja. Tu se, najvjerovatnije, misli na hrvatskog kralja Krešimira II koji je vladao od 949. do 969.godine.

Upravo u ovom periodu, polovinom X vijeka, Konstantin Porfirogenet u svom djelu “De administrando imperio” (DAI; 949-960) spominje Bosnu (Βοσωνα/Bosona) kao “malu zemlju”.

– XI VIJEK –

Godine 1083. i 1084. dukljanski kralj Bodin je preduzeo nove napade na svoje susjede. Nakon smrti hrvatskog kralja Zvonimira (1089.) koristi građanski rat u Hrvatskoj kako bi zauzeo i Bosnu u njenom sastavu. Tada se spominje i knez Stjepan Bosanski i koji je u Bodinovo ime vladao Bosnom. Bosna, je u ovom periodu bila kneževina u okviru Duklje koja je imala svoje plemstvo i institucije.

Već smrću dukljanskog kralja Bodina, slabi moć Duklje, a time i njena prevlast nad Bosnom. Bosna naime, opet dolazi pod premoć hrvatskih plemića. Godine 1102, Hrvatsku potčinjava Kraljevina Ugarska na čeku sa kraljem Kolomanom, pa tako i Bosna dospijeva pod sferu značajnijeg ugarskog utjecaja.